Россия Федерациязыныҥ президенти ле баш командующийи Владимир Путин кичӱ изӱ айдыҥ 24-чи кӱнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ Улу Јеҥӱзиниҥ 75 јылдыгына учурлалган јуучыл парад ла јаан изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларын эзеткен "Бессмертный полк" ӧткӱрилери аайынча јакылта бергени санандырат ла санааркадат. Оору-јоболдыҥ ӧйинде мындый кӧӧркӧдиш не керек? Москвадагы јуучыл парадта текши тооло 75 самолетторлу ла вертолетторлу, 225 јуучыл техникалу 14 муҥ солдаттар ла офицерлер туружары јарлалган. Бого ӱзеери кӧдӱриҥилӱ парадтар 19 герой ло јуучыл округтардыҥ, флоттордыҥ ла черӱлердиҥ штабтары турган калаларда 511 самолетторлу ла вертолетторлу, 1 муҥ 85 јуучыл техникалу 64 муҥ јуучылдарлу ӧдӧр, а ветерандарга учурлалган акцияда бастыра Россия туружары темдектелген. Кӧӧркӧдиштӱ базыштардыҥ бажында парадта јуучылдар ла кӧрӧӧчилер, "Бессмертный полкто" туружаачылар коронавирусла југушпас, оорыбас деп кем айдар?..

 Россия Федерациязыныҥ президентиниҥ администрациязыныныҥ Ненецкий автоном округты (мынаҥ ары НАО - ред.) Архангельский областька капшай ла кийдирер деген амадузы бӱтпей калды. Эки таланы бириктирери аайынча референдум быјыл болбос деп "Единая Россияныҥ" генеральный совединиҥ качызы Андрей Турчак кӱӱк айдыҥ 27-чи кӱнинде Нарьян-Марда ӧткӧн партияныҥ округтагы политсовединиҥ јуунында айткан. Бу јуунда јаҥыс ла НАОныҥ удурум башчызы ла единоросторы эмес, а Архангельский областьтыҥ удурум губернаторы Александр Цыбульский де турушкан. Мыныҥ ӱстине јаан јуунныҥ алдында г-н Турчак эки таланыҥ удурум губернаторлорыла кожо ненец калыктыҥ "Ясавэй" ассоциациязыныҥ јаандарыла тушташкан болгон. Јаҥныҥ партиязыныҥ јаан јамылузы Архангельский область ла НАОны бириктери аайынча референдум быјыл болбос деп арга јокто айдынганы јарт. Нениҥ учун дезе кӱӱк айдыҥ 13-чи кӱнинде Архангельский областьтыҥ удурум губернаторы Александр Цыбульский (кандык айдыҥ 2-чи кӱнине јетире Ненецкий автоном округтыҥ башчызы болгон) ле Ненецкий автоном округтыҥ удурум башчызы Юрий Бездудный (кандык айдыҥ 2-чи кӱнине јетире НАОныҥ башчызы Александр Цыбульскийдиҥ баштапкы ордынчызы болгон) эки таланы бириктирип, Федерацияда јаҥы тала тӧзӧӧр иш баштаары аайынча меморандум јарлагылаарда, ого удурлажу тургуза ла башталган. Удурлажу анчада ла Ненецкий автоном округта тыҥ болгон. Нениҥ учун дезе ненецтер эки таланы бириктирер алтам элдеҥ ле озо олордыҥ таҥынаҥ јадар табын бузар ла бойлоры башкарынар чыдузын јоголотор ууламјыла ӧткӱрилип јаткан деп јарт оҥдогылагандар...

Калганчы ӧйлӧрдӧ Россия Федерациязында не болуп турганын аайлаарга кӱч боло берди?.. Јылдыҥ бажында, кочкор айда Владислав Сурков (1999-2011 јылдарда президенттиҥ администрациязыныҥ јааныныҥ тегин ле баштапкы ордынчызы, 2011-2013 јылдарда Башкаруныҥ аппарадыныҥ јааны, 2013 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире президенттиҥ болушчызы) "Независимый газетте" кепке базылган "Долгое государство Путина" деп адалган бичимелинде "Орус тӱӱкиде орус элдиҥ тӧс деген тӧрт бӱдӱмдерин олорды тӧзӧгӧн башчылардыҥ аттарыла адагадый: Ӱчинчи Иванныҥ эли (Московский ле Орус каандык, XV-XVII чактар); Улу Петрдыҥ эли (Российский империя, XVIII-XIX чактар); Ленинниҥ эли (Советский Союз, ХХ чак); Путинниҥ эли (Россия Федерациязы, XXI чак)" деп темдектеген эди. Чындап та, Владимир Путин 1999 јылдыҥ куран-јаҥар айларында ла 2008-2012 јылдарда Башкаруныҥ председатели, 1999-2008 јылдарда ла 2012 јылдаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире орооныстыҥ президенти болуп иштейт.

Кару алтай јон, ага-карындаштар, эје-сыйындар, эл-тӧрӧӧн! Элбеде алып, тереҥжиде шӱӱзе, бис, алтайлар, бир санаалу, бирлик кӱӱндӱ албаты-јон болгон болзобыс, бӱгӱн ижемјилӱ деген алтайларыстыҥ бирӱзин айландыра чогулыжып, «бу ла кижи башчы болгодый, бу ла кижи башчы болзо, айтканын – угарыс, амадаганын – бӱдӱрерис» деп, бир кижидий турар эдис. Је бисте андый санаа ла андый кӱӱн јок учун, улу укаачы Иван Крыловтыҥ баснязындагы куу, чортон ло рак чылап, башка-башка тартыладыс, башка-башка тартадыс.

Оҥдой аймактыҥ эл-јонына мындый сурактар амыр бербейт. Аймактыҥ тӧс јуртындагы агаш кӱр эки јараттыҥ колбоочызы болуп бир чактыҥ туркунына ак-чек иштеген эди. А муниципал тӧзӧлмӧни С. С. Тузачинов башкарып турар ӧйдӧ тудулган темир бетон кӱр бюджеттиҥ акчазыла кожо кайдаар да ага берген. Нениҥ учун? Кӧрӧр болзо мактулу кӱрди тудар тушта ишчилер материалга чыгарылган акчаны кымакайлап, эки јараттыҥ колбоочызыныҥ сайламалары эдип М. И. Калининниҥ адыла адалган колхозтыҥ уй саар фермазынаҥ «сыгыртып алган» трубаларды тузаланган эмтир. Оныҥ учун Семён Сергеевичтиҥ эки чоҥчойыла бойыныҥ кӱр-кӧксине тебинип туруп мактанып јӱретен кӱри јаан удабай ла агын сууга кӱлӱрт эдип барып тӱшкени ол. Оноҥ бери кӧп ӧйлӧр ӧтти. Је Урсул сууныҥ эки јарадын бириктирген кӱр эмдиге орныктырылгалак. Эл-јонго качалаҥын јетирип турган айалга тӧзӧлгӧни учун кату каруузына кем турар? Кӱр тудулбайтан, јолдор јазалбайтан болзо, бис каланды нениҥ учун тӧлӧп турганыс?

Бӱгӱн бир ай кайра Россия Федерациязында ороонныҥ президентин тудар тал-табышту талдаштар ӧткӧнин кӱӱк айдыҥ 7-чи кӱнинде ӧдӧтӧн инаугурациядаҥ ӧскӧ не де керелебейт, албаты-jонды В.Путинниҥ инаугурациязы да эмес, а оныҥ кийнинде болотон солынталар jилбиркедет. Тал-табышту талдаштардыҥ Алтай Республикадагы турултазы талабыстыҥ да, орооныстыҥ да jаҥдарына jарабаганы jарт. Нениҥ учун дезе, баштапкызында, республиканыҥ башчызы, башкаруныҥ председатели А.Бердников «90 процент ӱнбереечилер талдаштарга туружар ла олордыҥ 90 проценти ӱндерин В.Путин учун берер» деген молјузын бӱдӱрип болбогон: явка jӱк ле 59,37%, а В.Путин учун ӱнбериш - 70,68% болгон. Керектиҥ чынын алза, «талдаштарда явка 59,37% ле В.Путин учун ӱнбериш 70,68% болгон» деген турулта республика, аймак, jурт, аймактардыҥ эмчиликтериниҥ ле jурттардыҥ школдорыныҥ администрацияларыныҥ албаныла алынган кӧргӱзӱ ине. Алтай Республикада эмеш ак-чек талдаштар Горно-Алтайскта ӧткӧн. Талабыстыҥ тӧс лӧ сок jаҥыс калазында «административный ресурсты» jаан ла болзо, бюджетниктерди талдаштарга кыйалтазы jогынаҥ турушсын ла ӱндерин кыйалтазы jогынаҥ В.Путин учун берзин деп тузалангылагандар. Аймактарда ла jурттарда болгон талдаштарды алзабыс, Горно-Алтайскка кӧрӧ, олордо «подвоз» то (ӱнбереечилерди айылдарынаҥ кӧлӱктӱ тартары), «вброс» то (талдаштарга келбеген ӱнбереечилердиҥ бюллетеньдерин керектӱ кандидат учун тузаланып койоры) элбеде иштелген.

Арасейдиҥ тергеезине киргенистеҥ бери Алтай ла алтайлар керегинде кӧп орус јорукчылар бичигендер. Олордыҥ тоозында бойыныҥ ӧйиниҥ јарлу билимчилери, темдектезе, В.Верещагин, Г.Потанин, Н.Рерих, В.Шишков, Н.Ядринцев, П.Чихачев, К.Ледебур, А.Бунге, Ф.Геблер, А.Принтц, В.Радлов, В.Вербицкий ле ӧскӧлӧри де. Олордыҥ кезиги алтайлардыҥ ортозында кыска ӧйгӧ болуп, калыгыстыҥ кӧрӱм-турумын, кылык-јаҥын тереҥжиде билип болбогондоры јарт. Је, ол ок ӧйдӧ билимчилердиҥ бастырага јуугы алтайлар јӱрӱмниҥ јӱс ууламјыларынаҥ эҥ ле тыҥ јайымды сӱӱгендерине ајааргандар. Темдектезе, Василий Васильевич Радлов "Нет для алтайца ничего ненавистнее холопства, и свобода для него - превыше всего. Слова "работник" и "слуга" так ему ненавистны, что он скорее умрет, чем поступит в услужение", а Василий Иванович Вербицкий "Каждый скорее умрет с голоду, чем лишиться свободы. Одно имя "слуга" уже позорит в их глазах и употребляется вместо брани" деп бичигилеген эди.

Алтайыстыҥ аймактарында ла јурттарында јуртаган ла бюджеттеҥ ишјал алып турган ӱнбереечилер, ага-карындаштар, эје-сыйындар, эл-тӧрӧгӧн, слерге бӱгӱн ӱстинеҥ тӧмӧн тулаан айдыҥ 18-чи кӱнинде талдаштарга кыйалтазы јогынаҥ келзин ле ӱнин кыйалтазы јогынаҥ В.Путин учун берзин деген кату некелте болуп турганы кемге де јажыт эмес. Онойдо ок "В.Путин Алтайыстаҥ талдама ӱндер албаза, ол эмезе "республикабысты јоголтып койор", ол эмезе "бюджедисти кезер, акча-манадысты астадар" деп коркыдыштар болуп турганы база бар. Мында, элдеҥ ле озо, айдарга турганым, эл-јонды электорат деп кӧрӧргӧ, албаты-јонды аамай деп бодоорго јарабас болгоны. Эмдиги улус бичикчи, биликчи, олор Интернетке кирип билгилеер, керектӱ јетирӱлерди кайдаҥ ла канайып аларын аайлаар ла кычырганын, кӧргӧнин, укканын бой-бойлорына јалтаныш јогына тӧкпӧй-чачпай јетиргилеп јат. 2006 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 31-чи кӱнинде бу улус Горно-Алтайскта митинге чыккандары учун В.Путин Алтай Республиканы Алтай крайга бириктирип болбоды.

«Јӱрӱмниҥ јолы» газеттиҥ редакциязына Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ Мӧндӱр-Соккон јурт ажыра Јыраты, Шылјан, Светлый, Ночной ӧзӧктӧр јаар мал айдап турган малчылары быјыл кышкыда Тӱрген-Сууныҥ ичи ӧрӧ јол јазалганын кӧрӱп, бу Алтайдыҥ агажын јыгарга јазалып турган јол болор деген серемјизин угускылайт. Ол ок ӧйдӧ јербойыныҥ ла аймактардыҥ администрациялары Јайлуга јетире барган бу јол тайгада ӧрт ӧчӱрерине керектӱ деп бӱдӱмјилейдилер.

Кичӱ изӱ айдыҥ 18-19 кӱндеринде Оҥдой аймактыҥ Јоло јуртыныҥ Кабайлу-Межелигинде Эл Ойынныҥ атла маргаандарыныҥ финалы ӧткӧн. Маргаандардыҥ јеҥӱлерин эмдик ӱредишле – Улаганныҥ, «Кӧк-Бӧрӱле» – Јолоныҥ, ат јарышла – Кан-Оозыныҥ командалары алгандар. «Аргымактыҥ маҥында» јеҥӱни Беш ичинеҥ Могулчиндердиҥ јӱгӱрӱги алган, маҥтаткан кижи – Адар Кынов, Экинурдаҥ.

Кичӱ изӱ айдыҥ 11-чи кӱнинде баштапкы алтай билимчи С. С. Суразаковтыҥ тӧрӧли болгон Сайдыс jурттыҥ ӱсти jанындагы Кайрамыс деп кобыда Майма аймактыҥ Эл Ойыны ӧтти. Байрамды ачар деп темдектелген ӧй jууктай берерде, jарчылар озо ло баштап Эл Ойынныҥ туружаачыларына чала араай угулган кӧдӱриҥилӱ кӱӱ ӧткӱре jурттыҥ тӱӱкизи керегинде jетирӱ эттилер. Олордыҥ кыскарта айтканынаҥ уккан улус jаҥыс та Сайдыстыҥ эмес, а текши Майма аймактыҥ тӱӱкизиле таныжар аргалу болды. Jӱк ле мыныҥ кийнинде аймактыҥ jааны Е. А. Понпа сӧс алып, байрамныҥ туружаачыларына су-алтай тилле мынайда баштанды: 

 Кӱндӱлӱ jерлештер, тӧрӧӧн-туугандар ла айылчылар! Мен слерди Чаптыган деп байлу тууныҥ эдегинде ӧдӱп jаткан Эл Ойын байрамла изӱ уткып турум!

«Jӱрӱмниҥ Јолы» газет 2009-2015 jылдарда аҥылу экономикалык зона деп тӧзӧлгӧн «Алтайская Долинага» чыгарылган 2 миллиард 800 миллион салковой акчаныҥ канчазы алтайлап, «карынга», орустап, «взяткага» барды не деп бичиген эди. Ӧткӧн неделеде бир кычыраачыбыс телефон согуп, «Россия ичинде «Алтайская Долина» ошкош объекттерге чыгарылган акчалардаҥ орто кемиле 15 проценти уурдалат» деп jетирген. Оныҥ сӧзине бӱдӱп, чоттозобыс, «Алтайская Долинадаҥ» распил, откат ла заноско бодоштыра 420 миллион салковой акча барган болордоҥ айабас? 

«Чуйские зори» газеттиҥ 2015 jылдыҥ калганчы ла 2016 jылдыҥ баштапкы номерлеринде Кош-Агаш аймактыҥ башчызы Эуелхан Жазитулыныҥ (Ауэльхан Джазитович Джаткамбаевтиҥ) казахтардыҥ Jасатырга келгендери керегинде казах тилле чыккан бичимелинде «1928 jылга jетире Јасатырдыҥ jери Казахстанныҥ болгон, jе 1928 jылда Ӱкектиҥ суузынаҥ ала ол Алтайдыҥ jерине кожулган. А Jасатыр jурт 1930 jылга jетире Казахстанныҥ башкартузында болгон. 1928 jылда Казах келтейи Jасатырда школ туткан.

Тургуза ӧйдӧ јаҥныҥ партиязы «Единая Россия» кӱӱк айда ӧткӱрген праймеризиниҥ турулталарын Москвада быжулай шиҥдеп, ширтеп, бир мандатту кажы ла талдаачы округка кемди тургузары ла текшифедерал списокко кемдерди кийдирери аайынча иш ӧткӱрет. Бу иштиҥ турултазы партияныҥ кичӱ изӱ айдыҥ учында ӧткӱрилетен съездинде јарлалар ла јарадылар.